Dziecko krzywdzone - część II

DZIECKO KRZYWDZONE W ŚWIETLE PRAWA

Nauczyciel, pedagog szkolny rzadko spotyka się z problemami skrajnego zaniedbywania dziecka w rodzinie, czy oczywistą, brutalną przemocą wobec niego : drastycznym nadużywaniem władzy rodzicielskiej, permanentnym biciem, głodzeniem, czy wykorzystywaniem seksualnym. Niestety zdarzają się i takie sytuacje. Nie można ich już traktować jako niewłaściwe metody wychowawcze niepodlegajace penalizacji, a jedynie szeroko pojętej edukacji. W ich rozwiązywaniu nie wystarczy już tylko perspektywa moralna odwołująca się do sumienia i wrażliwości rodzica, czy psychologiczna, kierująca uwagę na odczuwanie przez dziecko poczucia krzywdy i złożoność interakcji w rodzinie. Takie zdarzenia bezwzględnie wymagają perspektywy prawnej, pokazującej zapisy kodeksowe oraz obowiązki instytucji, nie tylko tych związanych z wymiarem sprawiedliwości.
W art. 304. kodeksu postępowania karnego czytamy : każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję i dalej w paragrafie drugim tego artykułu : instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję.
W kodeksie postępowania cywilnego w art. 572 znajduje się zapis : każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy, a w paragrafie 2 tegoż artykułu : obowiązek wymieniony w § 1 ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi.
Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie w art. 12 stanowi : osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków rodziny, powinny niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora.
Zapisy te w sposób oczywisty nakładają na szkołę/pedagoga szkolnego konkretne obowiązki w sytuacjach noszących znamiona przestępstwa.
Jeżeli pedagog szkolny wie, że dziecko jest krzywdzone ale nie jest pewny czy sytuacja, z którą ma do czynienia jest przestępstwem, może złożyć do sądu rodzinnego wniosek o wgląd w sytuację rodzinną. Kurator sądowy przeprowadzi wywiad w miejscu zamieszkania dziecka ( rozmowy z dzieckiem, rodzicami, sąsiadami, ewentualnie z osobą składającą wniosek ) a następnie wezwie rodziców do złożenia dodatkowych wyjaśnień. Sąd rodzinny może:
· przeprowadzić rozmowę wyjaśniającą i ostrzegawczą z rodzicami
· podjąć decyzję o ograniczeniu władzy rodzicielskiej przez umieszczenie dziecka w odpowiedniej placówce opiekuńczej, leczniczej lub w rodzinie zastępczej
· poddać rodzinę nadzorowi kuratora sądowego
· zawiesić władzę rodzicielską lub pozbawić jej ( dziecko zostanie umieszczone w odpowiedniej placówce lub rodzinie zastępczej ). W takiej sytuacji sąd musi ustanowić dla dziecka opiekuna prawnego, który od tej pory będzie je reprezentował.

Krzywdzenie fizyczna, psychiczne, seksualne czy rażące zaniedbywanie dziecka w rodzinie w zależności od tego, jaką przybiera formę może być ścigane z różnych artykułów kodeksu karnego. Wiedza na ten temat nie powinna być obca pedagogowi szkolnemu.

Krzywdzenie o charakterze seksualnym

Polskie prawo uznaje za przestępstwo każde współżycie seksualne z osobą poniżej 15 roku życia. Nieistotne jest przy tym czy do stosunku lub innej czynności seksualnej doszło za zgodą małoletniego, czy też w efekcie podstępu, a także kto był inicjatorem takiego zachowania. Wykorzystywanie seksualne małoletnich poniżej 15 lat jest ścigane z urzędu. Oznacza to, że prokurator i policja prowadzą postępowanie niezależnie od woli i zgody osoby pokrzywdzonej. Wycofanie skargi lub odmowa zeznań nie jest podstawą do umorzenia postępowania, jeśli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniono przestępstwo.
Część przestępstw o podłożu seksualnym, jeżeli nie dotyczą małoletniego poniżej 15 roku życia, jest ściganych na wniosek osoby pokrzywdzonej. Bez takiego wniosku postępowanie w danej sprawie nie może być wszczęte. Małoletni poniżej 18 roku życia, nie mając zdolności do czynności prawnych, nie może go złożyć. Mogą to uczynić jego przedstawiciele ustawowi, czyli z reguły rodzice. Jeżeli jednak odmawiają złożenia wniosku w imieniu małoletniego ( lub sami są sprawcą przestępstwa na jego szkodę ) to np. policja ( posiadając wiedzę na ten temat ) niezwłocznie wystąpi do sądu opiekuńczego o wydanie zgody w przedmiocie wniosku. Sąd opiekuńczy podejmie wówczas odpowiednią decyzję, kierując się przede wszystkim dobrem małoletniego.
Art. 199. § 1. Kto, przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia, doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 został popełniony na szkodę małoletniego, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto doprowadza małoletniego do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, nadużywając zaufania lub udzielając mu korzyści majątkowej lub osobistej, albo jej obietnicy.
Art. 200. § 1. Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto w celu zaspokojenia seksualnego prezentuje małoletniemu poniżej lat 15 wykonanie czynności seksualnej.
Art. 201. Kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Art. 202. § 1. Kto publicznie prezentuje treści pornograficzne w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która tego sobie nie życzy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 2. Kto małoletniemu poniżej lat 15 prezentuje treści pornograficzne lub udostępnia mu przedmioty mające taki charakter albo rozpowszechnia treści pornograficzne w sposób umożliwiający takiemu małoletniemu zapoznanie się z nimi, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. Kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, przechowuje lub posiada albo rozpowszechnia lub publicznie prezentuje treści pornograficzne z udziałem małoletniego albo treści pornograficzne związane z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 4. Kto utrwala treści pornograficzne z udziałem małoletniego poniżej lat 15, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4a. Kto sprowadza, przechowuje lub posiada treści pornograficzne z udziałem małoletniego poniżej lat 15, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 5. Sąd może orzec przepadek narzędzi lub innych przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstw określonych w § 1-4, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.
Art. 203. Kto, przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub wykorzystując stosunek zależności lub krytyczne położenie, doprowadza inną osobę do uprawiania prostytucji, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 204. § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, nakłania inną osobę do uprawiania prostytucji lub jej to ułatwia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Karze określonej w § 1 podlega, kto czerpie korzyści majątkowe z uprawiania prostytucji przez inną osobę.
§ 3. Jeżeli osoba określona w § 1 lub 2 jest małoletnim, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Karze określonej w § 3 podlega, kto zwabia lub uprowadza inną osobę w celu uprawiania prostytucji za granicą.
W krajach Europy zachodniej obserwuje się rozwój organizacji kwestionujących zasadność penalizacji kontaktów seksualnych z osobami małoletnimi ( przykładowo zrzeszenia NAMBLA, które propaguje od prawie 30 lat związki między mężczyznami a chłopcami ). Ich przedstawiciele uważają, że nie każdy kontakt seksualny z dorosłym jest dla małoletnich szkodliwy ( tzw. dobra pedofilia ). Swoje przekonania prezentują m.in. na tworzonych przez siebie witrynach internetowych, co spotyka się często z ostrym sprzeciwem. Prowadzone są prace nad prawnym zakazem jej propagowania.

Krzywdzenie przez zaniedbywanie

Również ta forma krzywdzenia w niektórych swoich przejawach podlega karze.

Art. 160. § 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.
§ 5. Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Art. 210. § 1. Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Art. 208. Kto rozpija małoletniego, dostarczając mu napoju alkoholowego, ułatwiając jego spożycie lub nakłaniając go do spożycia takiego napoju, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 209. § 1. Kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu udzielającego odpowiedniego świadczenia rodzinnego albo zaliczki alimentacyjnej.
§ 3. Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenie rodzinne albo zaliczkę alimentacyjną, ściganie odbywa się z urzędu.

Artykuł 209 dotyczy między innymi kwestii uporczywego uchylanie się od wykonania ciążącego na mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku alimentacji wobec osoby najbliższej. Osoba, która pomimo posiadania środków finansowych, nie płaci alimentów, może być na jego podstawie pociągnięta do odpowiedzialności.

Art. 211. Kto, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru, uprowadza lub zatrzymuje małoletniego poniżej lat 15 albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Zgodnie z tym zapisem nikt nie może przejmować faktycznej opieki nad dzieckiem wbrew woli jego prawnych opiekunów bez stosownego postanowienia lub wyroku sądu. Bez znaczenia jest tu wola samego dziecka oraz intencja osoby zabierającej dziecko. Każda osoba fizyczna, w tym np. nauczyciel, pedagog szkolny, wychowawca w świetlicy szkolnej czy też dalszy krewny, która w dobrej wierze udziela dziecku krzywdzonemu schronienia wbrew woli jego prawnych opiekunów i bez stosowanego orzeczenia sądowego – narusza prawo. Instytucją, która zgodnie z prawem może zatrzymać dziecko bez zgody rodziców i bez postanowienia sądu jest pogotowie opiekuńcze. Jest to placówka opiekuńczo-wychowawcza typu interwencyjnego. Sprawuje opiekę doraźną całodobową nad dziećmi wymagającymi natychmiastowej pomocy. Można tam umieścić dziecko w sytuacjach nagłych i drastycznych np. gdy zagrożenie życia i zdrowia dziecka jest realne, odmawia ono powrotu do domu ze strachu przed rodzicami, ale również zgubiło się, jedyny opiekun ciężko zachorował itp.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych § 15. ust.4, również inne placówki sprawujące całodobową opiekę opiekuńczo-wychowawczą typu rodzinnego, socjalizacyjnego i interwencyjnego ( np. domy dziecka ) przyjmują bez skierowania oraz bez uzyskania zgody przedstawicieli ustawowych lub bez orzeczenia sądu każde dziecko w wieku poniżej 13 roku życia w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia mu opieki. Może to nastąpić na polecenie sędziego, lub gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję, szkołę czy inne osoby stwierdzające porzucenie dziecka, zagrożenie jego życia lub zdrowia.

Krzywdzenie fizyczne dziecka – przemoc fizyczna

Do niedawna w polskim prawie nie było przepisu, który stanowczo i jednoznacznie zakazywałby stosowania jakichkolwiek kar cielesnych wobec dzieci. Co prawda w art. 40 Konstytucji RP czytamy : nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych, to interpretuje się go jako zakaz działań wykonywanych w imieniu państwa, a nie w ramach tzw. karcenia domowego.
Profesor Piotr Winczorek w komentarzu do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przy art. 40 pisze: słowo kara odnosi się do kar znanych prawu, a nie na przykład do kar, z jakich korzystają niekiedy rodzice wobec dzieci. Stąd też zakaz kar cielesnych oznacza, że tego typu środki nie mogą znaleźć się w katalogu kar kodeksowych i regulaminowych (np. regulamin więzienny, wojskowy, szkolny). Trzeba podkreślić, że nie wszyscy prawnicy zgadzają się z taką interpretacją .
Zgodnie z obecnie obowiązującymi uregulowaniami kodeksu karnego stosowane wobec dzieci metody karcenia mogłyby niekiedy wyczerpywać ustawowe znamiona czynów karalnych takich jak : zniewaga ( art.216 k.k ), naruszenie nietykalności cielesnej ( art. 217 k.k ), pozbawienie wolności ( art. 189 k.k ), czy zmuszenie do określonego działania lub zaniechania ( 191 k.k ).
Art. 216. § 1. Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
Art. 217. § 1. Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Art. 191. § 1. Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 189. § 1. Kto pozbawia człowieka wolności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Praktykowanie jednakże wymienionych zachowań w społecznie akceptowanym celu ( celu wychowawczym ), w ściśle określonych warunkach oraz granicach było traktowane na gruncie prawa karnego na zasadach tzw. kontratypów pozaustawowych. Mówiąc najprościej, czyn zabroniony, określony w zasadzie jako bezprawny przez formalny zakaz karny, nie jest bezprawny kryminalnie, jeśli popełniony zostanie w określonej sytuacji. W konsekwencji dopuszczenie się tego czynu nie może stanowić podstawy pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej.
Prawodawca nie zabraniał więc fizycznego karania dzieci, ale też nie uprawniał w sposób oczywisty rodziców do stosowania tej metody. Polski kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera następujący zapis :
Art. 95. § 1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka.
§ 2. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo.
§ 3.Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny.
Zapis ten nie wprost sankcjonuje karcenie dzieci przez rodziców, jeśli ocenią ich zachowanie jako niewłaściwe. Ustawa nie rozstrzygała jakie środki „karcące” rodzice mogą stosować. Przeglądając jednak komentarze do Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, w analizie art. 95 pojawiają się zapisy stwierdzające, że w sytuacjach nagannego zachowania dzieci i odmowy wykonania poleceń dopuszczalne jest stosowanie wymuszenia posłuszeństwa w drodze upomnienia, a nawet karcenia fizycznego w odpowiedniej formie, bez szkody dla zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka.
W lutym 2008 roku rzecznik praw obywatelskich zwrócił się do ministra sprawiedliwości z pytaniem, dlaczego organy ścigania ignorują naruszanie nietykalności cielesnej dzieci. Odpowiadając mu wówczas prokurator krajowy stwierdził, że kary cielesne wobec dzieci są pozaprawnym kontratypem.
Czy oznacza to, że rodzice mogli bez żadnych ograniczeń związanych z odpowiedzialnością karną karcić swoje dzieci ? Oczywiście nie.
Karanie cielesne małoletnich dzieci przez ich rodziców, aby mogło zostać uznane za działanie legalne wyłączające możliwość pociągnięcia za dokonane czyny do odpowiedzialności karnej, musiało spełniać następujące warunki :

- kara musi mieć związek z konkretnym przewinieniem dziecka i stanowić reakcję na jego czyn naganny ( nie można karcić „profilaktycznie” );
- karcącemu dziecko musi przyświecać cel wychowawczy a nie chęć odpłaty, wyżycia się, własna frustracja, czy irytacja;
- karcenie musi być umiarkowane. Przy karceniu fizycznym bezkarne jest naruszenie nietykalności cielesnej dziecka nie pozostawiające śladów na ciele lub powodujące jedynie stosunkowo drobne ( nieznaczne i niezbyt rozległe ) obrażenia, takie jak np. podbiegnięcia krwawe, zasinienia, zadrapania lub skaleczenia nie powodujące jednak naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia dziecka, a tym bardziej ciężkiego uszczerbku na zdrowiu czy stanu, który zagrażałby życiu lub zdrowiu fizycznemu dziecka. Karcenie nieumiarkowane ( nadmierne ) wiąże się z następującymi artykułami k.k :
Art. 156. § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Art. 157. § 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego.
§ 5. Jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwał dłużej niż 7 dni, a pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej wniosek.
· Karcenie cielesne dziecka nie może wyczerpywać także znamion przestępstwa znęcania się, które zostało spenalizowane w art. 207 k.k. :
Art. 207. § 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Istotą przestępstwa z art.207 jest ciągły charakter przemocy. Przekroczeniem granic dozwolonego karcenia cielesnego będzie więc nie tylko spowodowanie lekkiego czy średniego naruszenia czynności narządu ciała dziecka lub rozstroju zdrowia ( art. 157 k.k. ), czy też spowodowanie ciężkiego uszczerbku na jego zdrowiu ( art. 156 k.k. ), ale także mniej intensywne godzenie w ciało dziecka sprawiające mu ból ( w izolacji mogące nie podlegać penalizacji ) jeżeli charakteryzuje go powtarzalność lub długotrwałość.

Karcenie nie mogło być uznane za legalne, jeśli choć jeden ze wskazanych wyżej czterech warunków nie został spełniony.


1 sierpnia 2010 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw. Przez art. 2 tejże ustawy wprowadzony został do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego art. 96(1) stanowiący, że osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Usunęło tym samym wszelkie wątpliwości co do dopuszczalności stosowania wobec małoletnich kar fizycznych - w ramach pozaustawowego kontratypu karcenia. Wprowadzenie ww. artykułu sprawiło, iż niemożliwe jest już powołanie się na karcenie wyłączające bezprawność w przypadku naruszenia przez rodzica/opiekuna nietykalności cielesnej małoletniego lub naruszenia czynności jego narządu ciała na okres poniżej 7 dni. Tym samym czyny te będą musiały zostać uznane za bezprawne, nawet jeśli zostały dokonane w ramach „rodzicielskiego karcenia”.
Warto chyba w tym miejscu wspomnieć, że niektórzy autorzy uznają wprowadzoną nowelizację za prawny populizm wskazując, iż nawet przed wprowadzeniem do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jednoznacznego zakazu stosowania kar cielesnych wobec dzieci, zakaz ten dało się wyprowadzić – o czym była już tu mowa - z innych powszechnie obowiązujących przepisów.

Co jakiś czas odżywała w Polsce dyskusja na temat wprowadzenia prawnych uregulowań związanych z całkowitym ( łącznie z przysłowiowymi klapsami ) zakazem stosowania przez rodziców wobec dzieci kar fizycznych. Zakaz taki obowiązuje obecnie w osiemnastu krajach europejskich. W naszym regionie wprowadziły go Bułgaria, Chorwacja, Łotwa, Rumunia, Ukraina i Węgry.
Co na ten temat sądzą Polacy ? Odpowiedź znajdujemy w wynikach badań przeprowadzonych przez CBOS w czerwcu 2008 roku na liczącej 1107 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych Polaków.
78 % ankietowanych uważało, że zdarzają się sytuacje, kiedy dziecku trzeba dać klapsa. Ponad 41 % zgadzało się z opinią, że „lanie jeszcze nikomu nie zaszkodziło”.
Przeciwnicy wprowadzenia prawnego zakazu bicia dzieci ( 51% ) przeważali nad osobami opowiadającymi się za taką regulacją ( 41% ).
Dane te wyraźnie wskazują na polaryzację stanowisk Polaków w sprawie stosowania przez rodziców wobec swoich dzieci karcenia fizycznego, a szczególnie w sprawie wprowadzenia jego prawnego całkowitego zakazu. Polaryzację tą potwierdzają nawet pobieżny przegląd forów internetowych czy wypowiedzi pojawiające się w mass mediach.
Trudno się dziwić rozbieżnościom opinii, ponieważ tocząca się dyskusja nad tym czy rodzic, który karci swoje dziecko i daje mu klapsa uważając to za słuszną metodę wychowawczą, poniewiera jego prawa i powinien za to ponieść odpowiedzialność prawną, tak naprawdę dotyczy tego, w jakim stopniu zorganizowane formy działania społecznego czy instytucje, mogą mieć rację w sporze z rodzicem o to, co jest dobre dla dziecka. Jak określić moment, który upoważnia do wkroczenia w życie rodzinne ? Czy państwo powinno ingerować już wtedy, gdy dochodzi do wniosku, że model wzorowej rodziny został naruszony, czy może dużo później, a może zdecydowanie wcześniej ? Przykładowo w latach dziewięćdziesiątych Advisory Board on Child Abuse and Neglect ( Amerykańska Rada Doradcza ds. Krzywdzonych i Zaniedbywania Dzieci ) zaleciła rządowi federalnemu natychmiastowe rozwinięcie narodowego programu „wizyt domowych” u wszystkich nowych rodziców i ich dzieci, składanych przez rządowych pracowników opieki zdrowotnej i badaczy społecznych, którzy identyfikowaliby potencjalnych krzywdzicieli.
Gdzie jest granica wprowadzania procedur kontroli wyłączających ze sfery prywatnej kolejne obszary życia społecznego ? Czy prawo może w całości regulować stosunki międzyludzkie ? Spór dotyczący odpowiedzi na te pytania jest sporem aksjologicznym, światopoglądowym, ideologicznym i politycznym. Konsensusu, prostych i jednoznacznych odpowiedzi nie będzie.
Jak zwykle w takich sytuacjach, uaktywniają się środowiska roszczeniowe. Jakiekolwiek działanie lub zaniechanie mogące potencjalnie powodować krzywdę dziecka, a tak naprawdę pozostające w luźnym związku przyczynowo – skutkowym z jego prawidłowym rozwojem, interpretowane jest jako nadużycie. Kreowane są tematy zastępcze, wyabstrahowane od rzeczywistości społecznej i zastępujące rzetelną analizę realnych problemów ( o sposobach „tworzenia” problemów społecznych w oparciu chociażby o tendencyjną interpretację danych statystycznych trafnie pisze amerykański socjolog Joel Best w pracy Threatened Children: Rhetoric and Concern about Child Victims ). Oczywiście spotyka się to ze skrajnymi reakcjami oponentów, negujących konieczność jakiejkolwiek ingerencji państwa, instytucji w życie rodziny.
W tym miejscu warto wrócić do cytowanych już badań CBOS-u z 2008 roku. Ich wyniki wyraźnie wskazują na zauważalne zmiany w postawach Polaków, zapewne związane z pojawiającymi się już wówczas zapowiedziami kryminalizacji stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Co prawda 90 % respondentów twierdziło, że osoby postronne powinny interweniować, gdy widzą, że dziecko jest źle traktowane przez rodziców, jednak przekonanie to było wyrażane mniej zdecydowane niż jeszcze kilka lat temu. O ile w 2001 roku 62 % badanych nie miało żadnych wątpliwości, że należy reagować na przypadki przemocy wobec dzieci, o tyle w 2008 całkowitą pewność co do tego miała niespełna połowa ( 49 % ). Można sądzić, że wynikało to z obawy o nadmierną, nieuzasadnioną ingerencję osób trzecich w relacje między rodzicami i dziećmi i ewentualnym zbyt skrupulatnym egzekwowaniem potencjalnego prawa do karania za karcenie fizyczne.
Warto więc zastanowić się czy w kontekście tak ważnego uwrażliwiania społeczeństwa na los bitych dzieci wprowadzone zmiany prawne nie będzie przysłowiowym „wylaniem dziecka z kąpielą”.
Niezmiernie ważne jest aby przypadków faktycznej przemocy - i tej fizycznej i psychicznej - nie bagatelizować i żeby rodzice mieli świadomość, że dopuszczając się takich czynów popełniają przestępstwo, a w związku z tym kara będzie nieuchronna. Absurdalne wydaje się jednak ściganie wszystkich rodziców karzących swoje dzieci klapsem, nawet tych, którzy śmiało mogą o sobie powiedzieć słowami Bettelheima wprawdzie nie jesteśmy rodzicami doskonałymi, ale wystarczająco dobrymi, jeżeli kochamy nasze dzieci i staramy się, najlepiej jak potrafimy, dobrze je wychować. Tego typu zachowania należy zmieniać nie prawem, lecz przez edukację.
Zwolennicy rozwiązań prawnych, chcąc przekonać o ich skuteczności bardzo często przywołują przykład Szwecji, która jako pierwsza wprowadziła zakaz kar fizycznych wobec dzieci. W kraju tym rzeczywiście powszechna jest świadomość , że bicie nie jest właściwą metodą wychowawczą. Rzadko jednak wspomina się o tym, że zanim wprowadzono uregulowania prawne przez wiele lat prowadzono kampanie edukacyjne. Nawet na opakowaniach mleka czy jogurtu zamieszczane były hasła mówiące o niewłaściwości stosowania kar fizycznych. Spadek liczby rodziców stosujących w Szwecji klapsy był przede wszystkim wynikiem długotrwałych i stałych kampanii edukacyjnych.
Uznając edukację za klucz do zmiany postaw rodziców trzeba stwierdzić, że rola szkoły jest tu nie do przecenienia. Każde spotkanie z rodzicem daje okazję do propagowania metod wychowania pozbawionych przemocy.
Jeszcze raz warto podkreślić, że nauczyciele jako jedni z nielicznych posiadają ( choć coraz częściej kwestionowany ) społeczny mandat do ingerowania w sprawy rozwoju i wychowania dziecka, a także co wiąże się z tym nieuchronnie, na pewną penetrację rodziny. Co więcej, interwencja taka, jeżeli jest profesjonalna i jako swój główny cel wskazuje jednoznacznie wspólną troskę o dobro dziecka, rzadko traktowana jest przez rodzica jako opresyjne działanie instytucji. Częściej rodzic widzi w niej bezinteresowną, kompetentną radę i pomoc, którą warto przyjąć, a przynajmniej przemyśleć.
Szczęśliwie, nauczyciel, pedagog szkolny rzadko spotyka się ze skrajnym zaniedbaniem czy ewidentnie okrutną przemocą rodziców wobec dzieci. Większość rodziców krzywdzących nie czyni tego z wyraźną premedytacją, czy na skutek złej woli. Przeważnie uwikłani są oni w cały splot niekorzystnych czynników związanych z trudną sytuacją psychospołeczną, nieumiejętnym, nieczułym lub niedoświadczonym własnym rodzicielstwem, z nieumiejętnością radzenia sobie z samym sobą i z różnymi wymaganiami codziennego życia.
Trzeba wierzyć, iż większość rodziców pragnie dobrze spełniać swoje obowiązki wobec dzieci a ci, którzy je krzywdzą przy odpowiednim wsparciu i pomocy, są w stanie to zmienić. Niektórzy będą potrzebować tylko doraźnej pomocy inni systematycznej, długotrwałej i intensywnej. Powinni móc znaleźć ją w szkole, a przynajmniej tu uświadomić sobie, że jej potrzebują.
Najwłaściwszym miejscem rozwoju dziecka jest bezpieczny i stabilny dom rodzinny. W optymalnej interwencji, gdy doznaje ono krzywdy, priorytetem powinno być dążenie do utrzymania rodziny jako całości i - o ile jego bezpieczeństwo nie jest bezpośrednio i stale zagrożone - poprawa jakości rodzicielstwa przez edukację i udzielenie wsparcia a nie sankcje prawne.
Najlepszym sposobem chronienia dzieci przed krzywdzeniem jest profilaktyka. Szczególną rolę - zwłaszcza w prowadzeniu profilaktyki ogólnej ( pierwszorzędowej ) znowu może odegrać szkoła, a w niej koordynator działań o tym charakterze – pedagog szkolny. Wśród realizowanych zadań warto wymienić :
- kształtowanie i rozwijanie tzw. niekrzywdzących relacji miedzy rodzicami a dziećmi
- edukację rodziców w zakresie wychowania, specyficznych zachowań dziecka związanych z kolejnymi fazami jego rozwoju, realistycznych oczekiwań wobec niego
- działania edukacyjne związane z antycypacją przyszłego rodzicielstwa samych uczniów
- edukację uczniów na temat posiadanych przez nich praw i możliwości poszukiwania pomocy
- identyfikowanie rodzin wysokiego ryzyka we współdziałaniu z instytucjami zajmującymi się pomocą społeczną.
Faktyczna przemoc i brutalność wobec dzieci musi być zauważana, bezwzględnie i skutecznie ścigana oraz karana. Dotychczasowe akty prawne zdecydowanie na to pozwalały. Tam gdzie mamy do czynienia z zachowaniami mieszczącymi się w kategoriach błędu wychowawczego trzeba zachować zdrowy rozsądek, skoncentrować się na edukacji a nie kryminalizacji czy penalizacji.
Środowisko szkolne musi pamiętać o własnej wielowymiarowej odpowiedzialności w obu przypadkach.


LITERATURA

Andrejew I., 1964, Oceny prawne karcenia nieletnich, Warszawa
Andrzejewski M., 2003, Prawna ochrona rodziny, Warszawa
Andrzejewski M., 2006, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa
Bankowski Z., Carballo M., 1985, Battered Children and Child Abuse. Highlights and Recommendations of the CIOMS/WHO Conference ( Berne, Switzerland, December 1985 ), USA
Best J. Threatened, 1993, Children: Rhetoric and Concern about Child-Victims, Chicago
Bettelheim B., 2005, Wystarczająco dobrzy rodzice, Poznań
Brągiel J., 1996, Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Opole
Breiner S. J., 1990, Slaughter of the Innocents: Child Abuse through the Ages and Today, New York
Ciepła H. i .in., 2005, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa
Cześnikiewicz W., Pawlak-Jordan B., 1998, Wykorzystywanie seksualne dzieci, Warszawa
DeMause S. J., 1974, The History of Childhood, New York
Faller K.C., 1988, Child sexual abuse, New York
Finkelhor D., 1994, Current Information on the Scope and Nature of Child Sexual Abuse, "The Future of Children" vol. 4, nr 2
Friedrich W. N., 2002, Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci – przegląd literatury, „Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka" nr 1
Garbarino, J., Garbarino, A., 1994, Emotional maltreatment of children, Chicago
Gil D.G., 1970, Violence against children, Cambridge
Glaser D., Frosch S., 1995, Dziecko seksualnie wykorzystywane, Warszawa
Glaser D., Frosh S., 1995, Dziecko seksualnie wykorzystywane, Warszawa
Gołąb A., 1995, Psychologiczne aspekty diagnozy przypadków krzywdzenia dzieci (w:) Dziecko krzywdzone. Próba opisu zjawiska, pod red. E. Czyż i J. Szymańczak, Warszawa
Haugaard J., Reppucci N., 1988, The sexual abuse of children: A comprehensive guide to knowledge and intervention strategies current, San Francisco-London
Herbert M., 2007, Kiedy dziecko i jego rodzice potrzebują pomocy, Gdańsk
Ignatowicz J., 2000, Prawo rodzinne, Warszawa
Jaros P., 2001, Przemoc wobec dzieci, ,,Problemy Opiekuńczo Wychowawcze” nr 1
Jarosz E., 1998, Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych, Katowice
Jarosz E., 2002, Rola szkoły w profilaktyce rodzinnej przemocy, „Życie szkoły” nr 7
Jarosz E., 2003, Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka" nr 5
Jarosz E., Wysocka E., 2006, Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa
Jundziłł I., 1993, Dziecko - ofiara przemocy, Warszawa
Kawula S., 1975, Świadomość wychowawcza rodziców, Toruń
Kempe C. H., Silver H. K., 1977, Pediatria. Współczesne leczenie i diagnozowanie, Warszawa
Killen K., 1994, Profilaktyka krzywdzenia dzieci (w:) Profilaktyka zespołu maltretowanego dziecka, pod red. J. Kordacki, Łódź
Konarska-Wrzosek V., 1999, Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń
Konarska-Wrzosek V., 2003, Regulacje prawnokarne dotyczące fizycznego karcenia dzieci, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka" nr 3
Labbé J., 2005, Ambroise Tardieu: The man and his work on child maltreatment a century before Kempe, „Child Abuse & Neglect” Tom 29, Zeszyt 4, s. 311-324
Lipowska-Teutsch A., 1993 Rodzina a przemoc, Warszawa
Marek A., 1997, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa
Margolis A., 1998, Medyczna diagnostyka zespołu dziecka maltretowanego (w:) Jak organizować lokalny system dzieciom krzywdzonym, Warszawa
Mellibruda J. O zjawisku krzywdzenia dzieci w rodzinie czyli długa historia krzywdzenia, krótka historia pomagania wykład wygłoszony na konferencji inaugurującej kampanię "Dzieciństwo bez przemocy" w Pałacu Prezydenckim 20 marca 2001 roku
Piekarska A., 1991, Przemoc w rodzime. Psychospołeczne uwarunkowania przemocy wobec dziecka, Warszawa
Płatek M., 2006, Ochrona dzieci przed przemocą w rodzinie na tle najnowszych rozwiązań prawnych w Polsce, „STUDIA IURIDICA” XLVI
Pospiszyl I., 1994, Przemoc w rodzinie, Warszawa
Pospiszyl I., 1994, Przemoc w rodzinie, Warszawa
Rymaszewska G.,Olewicz E., 2007, Rozmowa z rodzicami dziecka krzywdzonego, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka" nr 3
Sikorski W., 2001, Etymologia przemocy w świetle wybranej literatury, „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze” nr 2
Słupek K., 2008, Spotkanie pedagoga szkolnego z rodzicami, część II, „Edukacja i Dialog” nr 12
Sobkowska A., 1999, Przemoc wobec dziecka w rodzinie, "Edukacja i Dialog" nr 8
Sosiano A., 2002, Przemoc wobec dzieci, Kraków
Szczepska-Pustkowska M., 1997, Kategoria dzieciństwa - od Ellen Key do współczesności, „Edukacja i Dialog” nr 7
Szymańczak J., 2000, Przemoc w rodzinie. Zarys problematyki Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa
Tite R., 1994, How Teachers Define and Respond to Child Abuse: The Distinction Between
Theoretical and Reportable Cases, „Child Abuse and Negelct” nr 17
Widera-Wysoczańska A., 1998, Ten straszny bliski - dynamika przemocy seksualnej w rodzinie, „Charaktery” nr 3
Winczorek P., 2000, Komentarz do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa
Zmarzlik J.,2001, Portret dziecka krzywdzonego, „Niebieska linia” nr 1

http://www.childwelfare.gov/can/defining/federal.cfm
http://www.indianchild.com/child_abuse.htm
http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/activities/child_maltreatment/en/index.html