1. Istota wychowania intencjonalnego
Rozpoczynając analizę wychowania intencjonalnego można postawić pytanie: co to znaczy wychowywać? Czy wychowanie polega na narzucaniu wychowankowi przez osobę wychowującą sprawdzonych, uznanych sposobów postępowania, narzucaniu systemu wartości, czyli adoptowanie do zastanych sytuacji? Czy może raczej polega na przygotowaniu wychowanka do podjęcia trudu samowychowania i samorealizacji?
Wychowanie intencjonalne jest działaniem planowym i przemyślanym, którego celem jest "kształtowanie cech kierunkowych w osobowości wychowanka" .
Definicja ta opisuje działanie niezależnie od postaw płynących z racjonalności adaptacyjnej czy humanistycznej.
Pozostaje jednak pytanie czy te dwa kierunki wzajemnie się wykluczają czy też możemy połączyć model wychowania tzw. "tradycyjnego" - racjonalność adaptacyjna z modelem "humanistycznym" - racjonalność emancypacyjna?
Zasadniczą różnicę w tych ujęciach możemy zauważyć już na płaszczyźnie wyznaczonych celów. W wychowaniu intencjonalnym w aspekcie racjonalności adaptacyjnej celem jest rozwój wychowanka polegający na przystosowaniu go do już uprzednio zastanych warunków życia, czyli narzucaniu ustalonych w danym środowisku, społeczeństwie norm moralnych i wzorców osobowych, urabianie wychowanka, czyli traktowanie wychowanka w sposób przedmiotowy. W interakcji dominuje dydaktyzm, przedstawienie wyznaczonych wcześniej przez wychowawcę zadań.
W wychowaniu intencjonalnym w perspektywie emancypacyjnej rozwój wychowanka rozumiany jest jako wspieranie w kształtowaniu własnej tożsamości prowadząc do samorealizacji i samowychowania. Sytuacja wychowawcza odbywa się w przestrzeni dwu podmiotowej, czyli wychowawcy i wychowanka. Wychowawca stwarza możliwość działania równoważnego tzn. wychowanek może zadawać pytania, przedstawiać propozycję i samodzielnie wykonać zadanie. Zatem celem jest tutaj sam wychowanek, jego podmiotowość, kształtowanie jego osobowości, uwrażliwienie na wartości.
Różnica w podejściu do wychowanka uwidoczniona jest wyraźnie już na płaszczyźnie celów wyklucza zatem możliwość ich realizacji w sposób równoczesny. Aby wychować człowieka "w pełni" wychowanie powinno zmierzać w kierunku wdrażania i realizacji perspektywy humanistycznej.
2. Proces wychowawczy
Graficzny schemat procesu wychowawczego
Cx ___________-> sytuacja 1- n __________->Ex
Cx - cel wychowania
"1 - n" - org. 1 lub wielu sytuacji, by zrealizować cel. Sytuacja ostatnia jest sprawdzającą czy wychowanek nabył doświadczenia
dośw. 1-n - bezpośrednia kontrola z rzeczywistością mającą wpływ na zachowania wychowanka.
Ex - ukształtowanie się określonej zmiany w osobowości wychowanka.
Analizując schemat procesu wychowawczego możemy wyróżnić trzy elementy:
- cel wychowania
- sytuację wychowawczą - i ważne doświadczenie wychowanka
- efekt końcowy
Ujmując cel w kategoriach psychologicznych, czyli wytworzenie pewnych nawyków, postaw, cech osobowości etc. w wyniku oddziaływań wychowawczych oznacza się 4 grupy wzorów:
1. kreatywne "O" -> "+" polega na wywołaniu, ukształtowaniu np. pewnej cechy osobowości
2. optymalizujące "+" -> "+ +" np. zwiększeniu, wzmocnieniu już istniejącej wartości
3. minimalizujące "++" -> "+" np. osłabieniu, ograniczeniu niewłaściwego zachowania
4. korekcyjne "-" -> "+" lub "+" ->"-" np. przekształceniu, zmianie negatywnej postawy
Realizacja celu dokonuje się poprzez stworzenie przez wychowawcę optymalnej, najlepszej sytuacji wychowawczej w której wychowanek w drodze doświadczenia, poprzez aktywność, zaangażowanie emocjonalne i wykorzystując zdolności poznawcze, możliwości intelektualne, wyraża swoją aprobatę - przyjęcie wartości, którą wychowawca chce mu przekazać, nabywa nowych postaw, wykształca konkretne cechy osobowości, urabia nawyki.
Sytuacja wychowawcza jest układem warunków treści i interakcji, które przebiegają w tym samym miejscu. czasie i służą realizacji celów, czyli skuteczności wychowawczej. Aby być skuteczną sytuacja wychowawcza powinna być tak zorganizowana, aby wychowanek był w stanie zrealizować zamierzony przez wychowawcę cel, czyli zadanie nie powinno być ani zbyt proste nie dające satysfakcji i nie zarejestrowane w pamięci jako dobre doświadczenie, ani za trudne, przekraczające możliwości wychowanka i w którym doznaje on porażki, a doświadczenie zapisane w pamięci jest dla niego niekorzystne.
Jeśli te trzy elementy procesu wychowawczego: cel, sytuacja wychowawcza i doświadczenie są ze sobą zbieżne, a efekt końcowy odpowiada początkowym założeniom, możemy mówić o skutecznym procesie wychowawczym.
3. Podmiotowość w wychowaniu intencjonalnym.
Pedagogika humanistyczna, której celem jest podmiotowość zarówno wychowawcy jak i wychowanka powstała na gruncie psychologii humanistycznej i psychologii poznawczej. Idea podmiotowości "związana jest z nowym spojrzeniem na człowieka jako istotę autonomiczną, zdolną do sterowania własnym zachowaniem i brania za nie odpowiedzialności" .
Na bazie takiego spojrzenia został stworzony system wychowawczy, którego celem jest "kształtowanie osoby w pełni dojrzałej, która umiałaby aktualizować swoje potencjalne szanse".
Definicję wychowania podmiotowego sformułowała A. Gurycka: "
Wychowanie podmiotowe określa sytuację wychowawczą jako układ ludzi, rzeczy i zadań, w której jej podmiotem jest zarówno wychowawca jak i wychowanek, a więc jako sytuację dwupodmiotową. Istotą wychowania jest zachodzący między nimi stosunek, przepływ informacji".
Dla lepszego zrozumienia istoty tego wychowania ważnym jest określenie cech człowieka mającego postawę podmiotowości. wg. Wielickiego podmiotem jest ten kto:
- pełni pewną rolę społeczną
- kieruje swoimi stanami psychicznymi i swoją aktywnością
- ma wpływ na zdarzenia (przekształca świat społeczno- przyrodniczy)
- pozostaje w stałym procesie samodoskonalenia się - przekraczania "samego siebie, własnych granic"
- rozszerza stale zakres swojej podmiotowości i podmiotowości środowiska społecznego
- ułatwia realizację podmiotowości drugiego człowieka.
Po przedstawieniu definicji podmiotowości i najważniejszych cech człowieka czującego się podmiotem przejdziemy do analizy kategorii ważnych w realizacji procesu wychowawczego w perspektywie racjonalności emancypacyjnej
- cel wychowania (przedstawiony pokrótce ww.)
jest to pewien stan końcowy, który daje się zwerbalizować i ku któremu zmierza motywowane działanie wychowawcy.
- zadania wychowania
zadaniem wychowawcy w wychowaniu podmiotowym jest wspieranie wychowanka w taki sposób, że są w stosunku do siebie w pozycji równoważnej - wychowanek oczekuje wsparcie, a wychowawca jest gotowy tego wsparcia użyczyć; polega na tworzeniu takich sytuacji, które doprowadzą do ukształtowania osobowości wychowanka jako osobowości otwartej, twórczej, aktywnej, zdolnej do samodzielnego kierowania własnym życiem w sposób świadomy i odpowiedzialny.
- zmiana edukacyjna
jej zadaniem jest wyzwalanie w wychowanku twórczego myślenia; pozwala wychowankowi na subiektywne, nowe, świeże spojrzenie na dotychczasowe wyobrażenia o rzeczywistości, o sobie, o świecie.
- istota oddziaływań wychowawczych
w pedagogice humanistycznej polega na stwarzaniu takich sytuacji wychowawczych, w których wychowanek nabywa doświadczenia w zakresie własnej podmiotowości.
- metody i formy wychowania
w perspektywie realizmu emancypacyjnego strategia doboru metod i form wychowawczych polega na tworzeniu sytuacji dialogicznej, w której wychowawca i wychowanek są równoprawnymi partnerami; a środkiem oddziaływań wychowawczych jest empatia i życzliwość.
- pomoc oferowana wychowankowi.
to takie wspieranie wychowanka, które odbywa się w atmosferze zaufania, nie naruszania godności wychowanka i jego poczucia tożsamości, świadomości siebie.
4. Osobowość w relacji podmiotowej między wychowawcą i wychowankiem
Realizacja celów w pedagogice humanistycznej polega na takim oddziaływaniu, takim doborze metod i ich realizacji, by wychowanek poprzez poznanie, przetworzenie przekazanych informacji, stworzył własną hierarchię wartości. Aktywność wychowanka, podejmowane przez niego decyzje dokonuje się poprzez wybory zgodne z własnym wypracowanym systemem wartości. Zatem wychowanek jest podmiotem, który sam dokonuje wyboru i bierze odpowiedzialność za swoje postawy, czyny, które wynikają z jego poczucia sprawstwa i wewnętrznej wolności.
Analizując proces wychowawczy po krótkim omówieniu najważniejszych kategorii, w realizacji wychowania z punku widzenia racjonalności emancypacyjnej gdzie zadaniem wychowawcy jest partnerskie współuczestniczenie w podejmowaniu decyzji jest procesem trudnym, złożonym i zależy od wielu czynników nie tylko od działań wychowawcy.
Ważnymi czynnikami wpływającymi na sytuację wychowawczą są:
- osobowość i predyspozycje wychowawcy
- obecny stan rzeczy, czyli możliwości w zaspokojeniu aktualnych potrzeb wychowanka
- wpływ środowiska społecznego w tym przede wszystkim rodziny, szkoły, grupy rówieśniczej
- a także sam wychowanek, jego osobowość, możliwości, ideały życiowe, poglądy .
Aby wychowawca, był skuteczny musi posiadać pewne cechy nieodzowne, pozwalające mu szanując godność wychowanka, prowadzić go do podjęcia odpowiedzialności.
Cechami, takimi walorami są:
- merytoryczne przygotowanie wychowawcy
- doświadczenie, czyli świadomość złożoności procesu wychowania i różnych czynników wpływających na relację między wychowawcą, a wychowankiem.
- życzliwe i empatyczne kontakty z wychowankami
- umiejętność rozpoznawania prawdziwych potrzeb wychowanka
- skuteczność w motywowaniu wychowanka do działania, poprzez trafny dobór
metod, dostosowanych do osobowości i wrażliwości wychowanka
Bardzo ważmy elementem w wyrażającym szacunek do wychowanka i jego podmiotowości jest nie łamanie wolności osobistej i indywidualności wychowanka. Jest jednak klauzula pozwalająca ograniczyć wolność wychowanka przez wychowawcę i działanie za niego wówczas gdy wychowawca ma pewność, że działa dla jego dobra. Jest to zasada paternalizmu, której nazwa wywodzi się z łac. pater co znaczy - "ojciec".
Najczęściej wymienia się trzy typy paternalizmu:
a. Paternalizm prawdziwy - narzucenie woli dziecku przez rodzica dla jego dobra, gdy on sam nie potrafi podjąć samodzielnych decyzji ze względu na wiek.
b. Paternalizm upoważniony - przykładem jest relacja między lekarzem, a pacjentem, polega na udzieleniu upoważnienia do podjęcia decyzji przez lekarza ze względu na jego kompetencje.
c. Paternalizm nieupoważniony - polega na naruszenie autonomii osoby bez jej wyraźnej lub domniemanej zgody. Ten rodzaj paternalizmu jest naruszeniem podmiotowości i dlatego jest niedopuszczalny w perspektywie humanistycznej, a działanie takie określa się jako błąd wychowawczy. Istnieje wszakże wyjątek gdy działa zasada całości sformułowana przez św. Tomasza z Akwinu. Zgodnie z tą zasadą, jeśli jakieś działania służą dobru indywidualnemu jak i dobru społeczeństwa, którego dana jednostka jest częścią. wówczas podjęte działanie dla dobra wspólnego nie zaburza relacji podmiotowej, chociaż narusza autonomię wychowanka.
5.Błąd w wychowaniu.
W ostatnim punkcie pracy zajmiemy się zagadnieniem błędu wychowawczego, opisu którego dokonała A. Gurycka na podstawie swoich szeroko i rzetelnie przeprowadzonych badań. A. Gurycka dokonuje rozróżnienia między - wychowaniem nieskutecznym, a błędem wychowawczym.
Wychowanie nieskuteczne ma miejsce wówczas gdy zamierzony cel nie ma odzwierciedlenia w doświadczeniu, zdarzenie realizowane poprzez sytuację wychowawczą nie utrwaliło się w pamięci wychowanka lub utrwalił się w sposób tyko powierzchowny.
Błędem wychowawczym jest takie działanie, w którym w sposób nieuświadomiony przez wychowawcę jego działanie doprowadziło do skutków szkodliwych dla wychowanka i została naruszona jego podmiotowość. Jeśli mamy do czynienia z działaniem w pełni świadomym, a nie służącym dobru wychowanka wówczas mamy do czynienia z przestępstwem.
W analizie błędu jest trudne do określenia w sposób jednoznaczny, kiedy mamy do czynienia z błędem. W zależności od kontekstu to samo zachowanie wychowawcy można określić albo jako błąd albo jako zachowanie prawidłowe. Wyjaśnia to zasada determinizmu sformułowana przez S. L. Rubenstejna głosząca, że przyczyny zewnętrzne (oddziaływanie wychowawcy) działa poprzez uwarunkowania wewnętrzne, czyli poprzez doświadczenia i możliwości wychowanka.
Miernikiem zatem oceny czy wystąpił błąd jest ocena interakcji dwupodmiotowej, relacji między wychowawcą i wychowankiem. Z dużą dozą prawdopodobieństwa będziemy mogli powiedzieć, że zaistniał błąd wówczas gdy nastąpi poważne zakłócenie tej relacji, czy wręcz jej przerwanie, "odcięcie się" wychowanka.
Skutkiem zerwania interakcji może być:
- ukształtowanie w świadomości wychowanka obrazu wychowawcy jako niekompetentnego, czy niesprawiedliwego,
- ukształtowanie w wychowanku obrazu siebie jako skrzywdzonego, upokorzonego, czy też jako sprawcę zaburzenia, czyli poczucie winy. (załamanie podmiotowości).
W zależności od głębi skutku wyróżniamy 4 strefy szkodliwości błędów:
I - doraźny i płytki skutek
II - przeniesienie pejoratywnej oceny poza sytuację, w której błąd wystąpił
III - niekorzystne doświadczenia wychowanka hamują, czy też zaburzają jego rozwój
IV - najpoważniejsze - skutki powodujące zmiany i zaburzenia w osobowości wychowanka.
Na podstawie trzech kryteriów: nastawienia emocjonalnego do dziecka, koncentracji na osobie dziecka czy własnej, oraz przeceniania lub niedocenianie zadań dziecka A. Gurycka wyróżniła 9 kategorii błędów wychowawczych.
Lp. |
Symbol błędu |
Nazwa błędu |
Zachowania błędne |
Reprezentacja wychowanka i sytuacji |
1. |
ryg |
rygoryzm |
Bezwzględność w egzekwowaniu zadań, nie pozostawienie swobody, ścisła kontrola, podporządkowanie sobie wychowanka |
Utożsamienie dziecka z zadaniem, elementem znaczącym w sytuacji jest zachowanie i skuteczność wyników . |
2. |
agr |
agresja |
Atak fizyczny lub symboliczny, poniżający lub zagrażający w stosunku do wychowanka |
Wychowanek spostrzegany jako zagrażający, niewygodny, czasem nawet niepotrzebny w sytuacji |
3. |
ham |
hamowanie |
Ograniczanie aktywności czy wręcz zabranianie aktywności wychowankowi poprzez symboliczne lub fizyczne własne zaangażowanie |
Uznanie aktywności wychowanka i jego zadań jako nieważnych, eksponowanie własnych rozwiązań, pomysłów |
4. |
ob |
obojętność |
Obserwowany dystans do dziecka i jego spraw, brak zainteresowania jego rozwiązywaniem zadań |
Patrzenie na wychowanka, jego potrzeby jako nieważne dla wychowawcy, obrona przed zaangażowaniem |
5. |
eks |
Eksponowanie siebie |
Koncentracja wychowanka na walorach wychowawcy, chęć imponowania, tendencja do obrażania się |
Uznanie siebie jako czynnik szczególnie ważny w interakcji z wychowankiem, przecenianie swoich walorów niedoceniając ich w wychowanku, uważając go jako potrzebującego pomocy |
6. |
ul |
uległość |
Bezradność i jej demonstracja, spełnianie zachcianek wychowanka, rezygnacja ze stawiania mu wymagań |
Sytuacja wychowawcza spostrzegana jako nadmiernie trudna dla wychowawcy, której trzeba unikać, czy wręcz od niej uciekać |
7. |
zast |
zastępowanie |
Wyręczanie wychowanka w realizacji zadań, przejmowaniu inicjatywy |
Spostrzeganie wychowanka jako wymagającego szczególnej opieki, słabego, zmęczonego, bezradnego, a uznaniu zadania jako ważnego |
8. |
id |
idealizacja |
Uznanie wychowanka jako największe dobro, zajmowanie się nim nieustannie, "wpatrzenie się" brak krytycyzmu |
Ograniczenie możliwości rozwoju wychowanka, spostrzeganie otoczenia jako zagrażające wychowankowi, idealizacji jego i jego możliwości |
9. |
nk |
niekonsekwencja |
Przemienność zachowań błędnych zaliczanych do różnych kategorii błędów. |
Niejasność, zmienność odczuć spostrzeganie sytuacji jako trudnej do wypracowania linii |
Bibliografia:
1. E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, Między praktyką, a teorią, Lublin 1996.
2. A. Gurycka, Błąd w wychowaniu, Warszawa 1990.
3. A. Gurycka, Struktura i dynamika procesu wychowawczego, Warszawa 1979.
4. W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1981
5. K. Szewczyk, Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej, Warszawa 1998.
6. A. Tchorzewski (red.), Wychowanie w kontekście teoretycznym, Bydgoszcz 1993.